ایدز (AIDS) که مخفف سندرم نقص ایمنی اکتسابی است، یکی از جدی‌ترین بیماری های عفونی در قرن بیستم و بیست‌و‌یکم به شمار می‌آید. این بیماری ناشی از ویروس HIV است و با تضعیف سیستم ایمنی، بدن را در برابر بسیاری از عفونت‌ها و سرطان‌ها آسیب‌پذیر می‌کند. از زمان اولین پیدایش بیماری ایدز تا گسترش جهانی آن، این ویروس به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های سلامت عمومی بدل شده است. در این مقاله به تاریخچه پیدایش ایدز در جهان و ایران، راه‌های انتقال، علائم و منابع معتبر علمی می‌پردازیم تا شناخت بهتری از این بیماری عفونی خطرناک داشته باشیم.
نقطه پیدایش ویروس HIV
در دهه‌ی ۱۹۲۰ در جمهوری دموکراتیک کنگو، HIV از طریق شامپانزه‌ها به انسان منتقل شد. احتمالا این اتفاق به واسطه‌ی شکار و خوردن گوشت شامپانزه‌هایی که آلوده به ویروس نقص سیستم ایمنی میمونی یا SIV بودند، اتفاق افتاد.
مطالعات نشان می‌دهند که ممکن است HIV از اواخر دهه ۱۸۰۰ به انسان منتقل شده باشد.HIV یک رتروویروس است؛ بدین معنا که به سیستم ایمنی بدن حمله می‌کند. به‌طور مشابه، ویروس نقص سیستم ایمنی میمونی (SIV) نیز به سیستم ایمنی میمون‌ها و شامپانزه‌ها حمله می‌کند.
طی سالهای متمادی، نوع انسانی HIV تنها در بخشی دورافتاده از آفریقا وجود داشت، اما طی دهه‌های اخیر و با بهبود ارتباطات،HIV به آرامی در سراسر آفریقا و سپس به سایر نقاط جهان حتی ایران گسترش یافت.
اولین مبتلا به ویروس HIV در دنیا چه کسی بود؟
ویروس HIV برای نخستین‌بار در اوایل قرن بیستم از شامپانزه‌ها به انسان منتقل شد؛ این انتقال، که در مناطق غرب آفریقا رخ داد، منشأ نوع غالب ویروس یعنی HIV-1 محسوب می‌شود. بر اساس مستندات علمی، قدیمی‌ترین نمونه ثبت‌شده از عفونت HIV-1 به سال ۱۹۵۹ بازمی‌گردد که از نمونه خونی مردی در شهر کینشاسا (واقع در کنگوی بلژیکی) استخراج شد. در کنار آن، نخستین مورد شناسایی‌شده از عفونت HIV-2، مربوط به مردی پرتغالی با نام مستعار «سنهوره خوزه» (Mr. Joseph) است که پس از مرگ، علت فوتش مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت مشخص شد به HIV-2 مبتلا بوده است. طبق تحقیقات، این فرد احتمالاً در سال ۱۹۶۶ در کشور گینه بیسائو با این ویروس تماس پیدا کرده بود. این شواهد نشان‌دهنده منشأ طبیعی و قدیمی ویروس HIV پیش از آن است که در دهه‌های بعد به یک بحران جهانی در قالب بیماری ایدز تبدیل شود
اولین HIV در ایران
شواهد تاریخی نشان می‌دهند که در سال ۱۳۶۳ شمسی، محموله‌ای از فرآورده‌های خونی آلوده به ویروس HIV و هپاتیت C با وجود آگاهی از آلودگی، وارد ایران شد. این حادثه منجر به ابتلای ۹۷۶ نفر به ویروس HIV گردید و بسیاری از پژوهشگران این رویداد را نقطه آغاز شیوع بیماری ایدز در ایران می‌دانند. در آن زمان، لوران فابیوس نخست‌وزیر فرانسه بود و بعدها در جریان رسیدگی قضایی به این پرونده در فرانسه، از اتهامات مربوطه تبرئه شد. نخستین مورد رسمی ابتلا به ایدز در ایران در سال ۱۳۶۶ ثبت شد؛ بیماری که در اردیبهشت همان سال جان باخت، کودک ۶ سالهای به نام مسعود نعیمی بود که به بیماری هموفیلی مبتلا بود. از آن زمان، روند شیوع HIV در ایران ادامه یافت و بیشترین موارد ابتلا در میان مصرف‌کنندگان مواد مخدر تزریقی گزارش شده است. اپیدمی HIV در کشور، عمدتاً در میان گروه‌های در معرض خطر شامل افراد با رفتارهای جنسی پرخطر و استفاده مکرر از سرنگ‌های مشترک متمرکز شده است. این گروه‌ها محور اصلی برنامه‌های پیشگیری و مداخله در چارچوب راهبرد ملی مقابله با HIV در ایران به‌شمار می‌روند.
روند ایجاد بیماری «ایدز» در اثر ویروس HIV
روند ابتلا به بیماری «ایدز» از طریق ویروس HIV به این صورت است که ابتدا فرد به ویروس HIV آلوده می‌شود، اما این به معنای ابتلای فوری به ایدز نیست. درواقع، HIV عامل اولیه‌ای است که در طول زمان باعث ایجاد ایدز می‌شود. این ویروس با حمله به سیستم ایمنی بدن، به‌ویژه سلول‌های CD4 که نقش حیاتی در دفاع بدن در برابر بیماری‌ها دارند، عملکرد ایمنی را مختل می‌کند. با گذشت زمان و نابودی تدریجی سلول‌های CD4، توان دفاعی بدن کاهش می‌یابد و در صورت عدم درمان، این روند به مرحله نهایی بیماری یعنی «سندرم نقص ایمنی اکتسابی» یا همان ایدز می‌انجامد. بنابراین ممکن است فردی برای سال‌ها تنها ناقل HIV باشد بدون آنکه به ایدز مبتلا شده باشد، اما در صورت عدم کنترل و درمان، ویروس به‌تدریج بدن را به مرحله نهایی بیماری سوق می‌دهد.
راه های انتقال ایدز
ایدز از جمله بیماری‌هایی است که تنها از طریق راه‌های خاصی منتقل می‌شود و برخلاف برخی باورهای غلط، از طریق تماس‌های روزمره انتقال نمی‌یابد. ویروس HIV عمدتاً از سه طریق منتقل می‌شود: 1. تماس جنسی بدون محافظت با فرد آلوده، 2. تماس با خون آلوده (از جمله استفاده مشترک از سرنگ)، و 3. انتقال از مادر آلوده به نوزاد در دوران بارداری، زایمان یا شیردهی. طبق گزارش سازمان CDC آمریکا، استفاده از سرنگ‌های آلوده در میان مصرف‌کنندگان مواد مخدر یکی از مهم‌ترین راه‌های انتقال HIV در بسیاری از کشورها از جمله ایران است. همچنین تماس جنسی محافظت‌نشده، به‌ویژه در نبود آموزش‌های صحیح جنسی و نبود دسترسی به وسایل پیشگیری، نقش فزاینده‌ای در گسترش ویروس دارد. استفاده از خون‌های غربال‌نشده در دهه‌های گذشته نیز عامل دیگری در انتقال این بیماری بوده، هرچند امروزه با نظارت دقیق بر بانک‌های خون، این راه تقریباً حذف شده است.
علائم بیماری ایدز
علائم بیماری ایدز بسته به مرحله پیشرفت بیماری متفاوت است. در مراحل اولیه، بسیاری از مبتلایان ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند یا تنها علائمی شبیه به آنفلوآنزا از جمله تب، سردرد، گلودرد و خستگی را تجربه کنند. این مرحله، که به “عفونت حاد HIV” معروف است، معمولاً ۲ تا ۴ هفته پس از ورود ویروس به بدن رخ می‌دهد. پس از آن، بیماری ممکن است برای سال‌ها بدون علامت باقی بماند اما ویروس همچنان در حال آسیب رساندن به سلول‌های سیستم ایمنی بدن است. با پیشرفت بیماری و کاهش سطح سلول‌های CD4، علائمی مانند کاهش وزن شدید، تعریق شبانه، تب طولانی‌مدت، اسهال مزمن، لکه‌های سفید در دهان و عفونت‌های قارچی و ویروسی شدید ظاهر می‌شود. مقاله‌ای منتشر شده در New England Journal of Medicine بیان می‌کند که اگر HIV بدون درمان باقی بماند، معمولاً طی ۸ تا ۱۰ سال به مرحله ایدز منجر می‌شود. در این مرحله، بدن دیگر توان مقابله با عفونت‌های ساده یا حتی باکتری‌های محیطی را ندارد و فرد ممکن است بر اثر بیماری‌هایی نظیر سل، ذات‌الریه یا سرطان‌های فرصت‌طلب جان خود را از دست دهد.
نتیجه‌گیری
ایدز یکی از خطرناک‌ترین بیماری‌های عفونی تاریخ معاصر است که علاوه بر تهدید سلامت جسمی، تأثیرات گسترده‌ای بر سلامت روان و اجتماع دارد. شناخت تاریخچه، راه‌های انتقال و علائم این بیماری می‌تواند به درک بهتر جامعه و گسترش فرهنگ پیشگیری کمک کند. با وجود پیشرفت‌های پزشکی در درمان HIV با داروهای ضدویروسی (ART)، هنوز هیچ درمان قطعی یا واکسن مؤثری برای این بیماری وجود ندارد. بنابراین آگاهی‌رسانی، آموزش عمومی و کاهش انگ اجتماعی از مهم‌ترین راهکارهای کنترل ایدز به شمار می‌روند.
درمان
متاسفانه درحال حاضر، درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد، اما داروهای موجود می‌توانند روند بیماری را بسیار کند کرده و طول عمر فرد مبتلا را به یک طول عمر طبیعی برسانند.
درواقع امروزه، افراد مبتلا به HIV که درمان موثری را دریافت می‌کنند، می‌توانند زندگی طولانی و سالمی داشته و از شرکای جنسی خود محافظت کنند.
در ایران نیز پروتکل‌های خدمات مربوط به بیماران مبتلا به HIV و ایدز در برخی از مراکز بهداشتی، درمانی و در کلیه مراکز مشاوره بیماری‌های رفتاری انجام می‌شود. تجویز داروهای ضد رتروویروسی، وسایل جلوگیری از انتقال عفونت، ارزشیابی وضعیت بیماری، واکسیناسیون، مشاوره و کنترل استرس، مراقبت از همسر و خانواده‌های افراد مبتلا و حمایت‌های معیشتی از جمله خدمات این مراکز است.